برج طغرل شهرری، یک بنای نجومی شاهکار!

برج طغرل شهرری  یکی از مکان‌های تاریخی استان تهران است که در شهر ری واقع شده است. این بنای تاریخی به جا مانده از دوره سلجوقیان است و در شرق آرامگاه ابن بابویه قرار دارد.

تاریخچه برج طغرل شهرری

برج طغرل یکی از بناهای دوران سلجوقیان می‌باشد. حکومت سلجوقیان یکی از پهناورترین حکومت‌های ایران باستان است. به واسطه شرایط خوب اقتصادی و وزرای شایسته مانند خواجه نظام‌الملک، بناهای زیاد و مهمی در این دوره ساخته شد که یکی از آنها برج طغرل تهران می‌باشد. این برج قدمتی 900 ساله دارد و از گذشته تاکنون در بسیاری از بلاهای طبیعی و غیر طبیعی از جمله زلزله بزرگ ری و حمله مف جان سالم به در برده. برج طغرل از موادی چون آجر، خشت خام و ساروج ساخته شده. ساروج ترکیب آهک، تخم مرغ، پشم شتر و … است که باعث استحکام این برج شده است. معماری و طراحی این برج توسط فردی به نام امین معمارباشی صورت گرفت تا نشان دهنده شکوه و عظمت تمدن ایرانی باشد.

کاربردهای برج طغرل

این برج کاربردهای بسیار جالبی داشته است که در عصر خود بی‌همتا بوده و جزو شاهکارهای آن دوره به شمار می‌رفته است . شما برای فهمیدن زمان معمولا چه می‌کنید؟ در اغلب موارد به ساعت مچی یا گوشی موبایل‌تان نگاه می‌اندازید و ساعت را می‌خوانید. اما شاید برایتان جالب باشد که برج طغرل یک ساعت تمام عیار است!

برج طغرل بزرگترین ساعت آفتابی ایران!

این برج که یک ساعت آفتابی است در نوع خود یک شاهکار از این حیث به شمار می‌رود. این ساعت این گونه کار می‌کند که 24 کنگره بیرون برج بر روی دیواره‌های آن قرار دارد که هر کنگره چهار نیم‌دایره دارد که هر کدام یک ربع ساعت را نشان می‌دهد. با طلوع خورشید هر یک از این کنگره‌ها روشن شده و زمان را تعیین می‌کنند. به عنوان مثال اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب گذشته باشد، نیمی از کنگره‌ای که در سمت شرق قرار دارد روشن و اگر یک ساعت گذشته باشد یک کنگره کامل روشن خواهد شد.

این روند ادامه دارد تا وقتی که به ظهر می‌رسیم. از این پس کنگره‌های غرب یکی از پس از دیگری روشن شده و تا غروب آفتاب ادامه خواهد داشت.

برای تقسیم بندی این سازه به 24 قسمت مساوی، از روش جالبی استفاده شده است. در این روش ابتدا دو خط عمود بر هم رسم شده که این دو خط قطرهای یک مربع هستند. گوشه‌های این مربع در جهات جغرافیایی رسم شده‌اند. بعد دایره‌ای را طوری رسم می‌کنند که مربع درون آن محاط شود. سپس مربع نخست را هر 15 درجه می‌چرخانند تا کل دایره را بپوشاند. این کار به این دلیل است که برای آنکه یک دایره به 24 قسمت مساوی تبدیل شود و بتواند ساعات روز را نمایش دهد باید هر 24 قسمت معادل 15 درجه باشد.

برج طغرل یک تقویم تمام عیار!

از دیگر نکات جالب توجه و کاربردی برج طغرل تهران، فهمیدن فصل‌ها با استفاده از حفره‌های درون این برج است. در زمان اعتدالین و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی زاویه تابش خورشید به درون این برج متفاوت است.

در اول بهار و اول پاییز نور تابیده شده از سوی خورشید به صورت هذلولی بوده و بر روی ردیف دوم از پایین تابیده می‌شود و زاویه‌ای در حدود 57 درجه دارد.

در اول تیرماه یعنی انقلاب تابستانی خورشید در آسمان بالاتر آمده و نسبت به خط افق زاویه بیشتری می‌سازد. اکنون سایه هذلولی شکل در کف برج نمایان می‌شود و ساعت 12 ظهر دقیقا بر روی سوراخ آبرفت در مرکز دایره می‌افتد. زاویه تابش 75 درجه است.

در اول دی ماه خورشید کمترین زاویه خود را نسبت به افق می‌سازد و سایه هذلولی شکل به سمت بالا آمده و بر روی ردیف سوم از بالا می‌افتد. اما این اندازه‌گیری خیلی دقیق نبوده و اندازه زاویه تابش 5/30 درجه تا 29 درجه تخمین زده شده است.

از دیگر کاربرد‌های برج طغرل مربوط به زمان گذشته می‌شود. زمانی که بازرگانان و مسافران از جاده ابریشم که از ری می‌گذشت عبور می‌کردند و با دیدن شعله آتش بر روی گنبد آن مسیر خود را پیدا می‌کردند. این گنبد که اکنون تخریب شده است در بالاترین قسمت برج قرار داشت و برای راهنمایی تاجرانی که از مسیر خراسان به ری می‌گذشتند استفاده می‌شد.

در داخل این برج حفره‌هایی بر روی دیواره‌های آن قرار دارد که وقتی فردی در وسط آن بایستد و آرام صحبت کند صدای او اکو می‌شود و پدیده پژواک رخ می‌دهد که می‌تواند برای بازدیدکنندگان از این برج تجربه جالب و به یادماندنی به جای بگذارد. همچنین در درون این حفره‌ها کبوترهایی زندگی کرده و با صدای بال‌هایشان و آوازی که دارند محیطی جذاب و آرامش‌بخش رقم زده‌اند.

در قسمت شمالی برج طغرل آرامگاه و مقبره سید محمد محیط طباطبایی، استاد بزرگ فرهنگ و زبان فارسی و شاعر معاصر قرار دارد که در وفات ایشان در سال 1371 بوده و معتقد بود این برج آرامگاه ابراهیم خواص بوده و خودش نیز در همانجا به خاک سپرده شد.

برج طغرل مدفن چه کسی است؟

برای اینکه چه برج طغرل مدفن چه کسی است چالش‌های زیادی بین مورخان و تاریخ‌نگاران وجود دارد. عده‌ای از افراد این برج را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند. در مجمل‌التواریخ آمده است:« سلطان طغرل بیک شهر ری وفات یافت و در همانجا به خاک سپرده شد». همچنین مورخ ترکیه‌ای، فارق سومر نیز همین عقیده را دارد.

عده دیگری از مورخان این مکان را محل دفن خلیل سلطان، از فرزندان تیمور لنگ و همسرشان شادالملک می‌دانند.

همچنین صحبت‌های نیز وجود دارد که این بنا منتسب به فخرالدوله دیلمی است.

سخن پایانی

برج طغرل یکی از بناهای تاریخی و ماندگار تهران است و چندین بار مورد مرمت سازی و بازسازی قرار گرفته است. برای اولین بار در سال 1301 توسط ناصرالدین شاه قاجار این اتفاق رقم خورد. سپس بعد از انقلاب سال 1357 این بنا برای چندین سال متروکه بود تا اینکه در اوایل دهه هفتاد مورد بازسازی قرار گرفت. همچنین در سال 1402 نیز برای بار دیگر مرمت سازی شد.